پالایشگاه نفت یک واحد صنعتی است که در آن نفت خام به مواد مفیدتری مانند گاز مایع، نفت سفید، بنزین، گازوئیل، نفت کوره، قیر و دیگر فراورده‌های نفتی تبدیل می‌گردد. پالایشگاه‌های نفت به‌طور معمول واحدهای صنعتی بزرگ و پیچیده‌ای می‌باشند.

تولید نفت ایران در حال حاضر حدود 3.2 میلیون بشکه در روز است که 2.2 میلیون بشکه آن در 10 پالایشگاه کشور به فرآورده های نفتی تبدیل می شود و مابقی آن صادر می شود.

نکات جالب:

• قدیمی ترین پالایشگاه ایران، پالایشگاه نفت آبادان است که در سال 1288 تاسیس و در سال 1291 به بهره برداری رسید. این پالایشگاه بزرگترین پالایشگاه ایران است.
• پالایشگاه ستاره خلیج فارس، بزرگترین پالایشگاه میعانات گازی در جهان است که ظرفیت اسمی آن 360 هزار بشکه است.
• از 10 پالایشگاه فعال در ایران، سهام 6 پالایشگاه در بورس معامله می شود.

لیست پالایشگاه ها:

1. پالایشگاه آبادان : 390 هزار بشکه در روز
2. پالایشگاه اصفهان (شپنا) : 360 هزار بشکه در روز
3. پالایشگاه ستاره خلیج فارس: 360 هزار بشکه در روز
4. پالایشگاه بندرعباس (شبندر): 350 هزار بشکه در روز
5. پالایشگاه تهران (شتران): 250 هزار بشکه در روز
6. پالایشگاه اراک (شازند): 250 هزار بشکه در روز
7. پالایشگاه تبریز (شبریز): 110 هزار بشکه در روز
8. پالایشگاه شیراز (شراز): 56 هزار بشکه در روز
9. پالایشگاه لاوان (شاوان): 50 هزار بشکه در روز
10. پالایشگاه کرمانشا: 22 هزار بشکه در روز

لیست پالایشگاه ها به ترتیب تاریخ تاسیس:

پالایشگاه آبادان : تاسیس 1288
پالایشگاه تهران (شتران) : تاسیس 1344
پالایشگاه کرمانشا : تاسیس 1347
پالایشگاه شیراز (شراز) : تاسیس 1350
پالایشگاه تبریز (شبریز) : تاسیس 1353
پالایشگاه لاوان (شاوان) : تاسیس 1354
پالایشگاه اصفهان (شپنا) : تاسیس 1355
پالایشگاه اراک (شازند) : تاسیس 1368
پالایشگاه بندرعباس (شبندر) : تاسیس 1371
پالایشگاه ستاره خلیج فارس : تاسیس 1385
 

نقشه جانمایی پالایشگاه های ایران

لیست پالایشگاه های نفت:

• پالایشگاه تهران
• پالایشگاه تبریز
• پالایشگاه شازند اراک
• پالایشگاه کرمانشاه
• پالایشگاه اصفهان
• پالایشگاه آبادان
• پالایشگاه شیراز
• پالایشگاه ستاره خلیج فارس
• پالایشگاه بندرعباس
• پالایشگاه لاوان

لیست پالایشگاه های گاز:

• پالایشگاه گاز ایلام
• پالایشگاه گاز بیدبلند
• پالایشگاه گاز فجر جم
• پالایشگاه گاز عسلویه
• پالایشگاه گاز پارسیان
• پالایشگاه گاز سرخون و قشم
• پالایشگاه گاز خانگیران

جدول و نقشه میادین نفتی هر پالایشگاه

سهامداران پالایشگاه های بورسی و غیربورسی ایران

میزان مالکیت هر نهاد در صنعت پالایشگاه بر حسب درصد و ظرفیت تعداد بشکه

لیست طرح های جدید پالایشگاهی در ایران (سال 1402) و میزان پیشرفت طرح

جدول میزان ظرفیت پالایشگاهی کشورهای دنیا

منبع: بریتیش پترولیوم

لیست و جدول بزرگترین هلدینگهای پالایشی و پالایشگاه های دنیا

ارزش جایگزینی پالایشگاه ها یکی از معیارهای رایج برای ارزش یابی سهام این گروه است. ارزش جایگزینی شرکت ها پالایش نفت بین 15000 تا 25000 دلار به ازای هر بشکه ظرفیت پالایش نفت خام در روز در نظر گرفته می شود. که البته با توجه به سطح پیچیدگی پالایشگاه ها این مهم متغیر است. نمودار زیر، ارزش جایگزنی شرکت های پالایش نفت در ایران با مبنای ارزش جایگزینی 18000 دلار نشان می دهد:

ضریب پیچیدگی یا ضریب نلسون (NCI) معیاری است که نحوه عملکرد پالایشگاه را از نظر قابلیت تولید فرآورده های با ارزش افزوده بیشتر نشان می دهد. در واقع هر اندازه پیچیدگی پالایشگاه بیشتر باشد، توان تبدیل خوراک سنگین نفتی به محصولات سبک‌تر، باکیفیت تر و با ارزش تر بیشتر شده و ایجاد ارزش افزوده پالایشگاه ارتقا می یابد.

شاخص پیچیدگی نلسون، انواع فرآورده های نفتی را که یک پالایشگاه نفت می تواند تولید کند را در نظر گرفته و در مقیاس 1 تا 20 اندازه گیری می شود، هرچه مقدار NCI بالاتر باشد، پالایشگاه می تواند محصولات با ارزش تر که نیازمند تکنولوژی بالاتری هستند تولید کند.

به طور خلاصه هرچه ضریب پیچیدگی بیشتر باشد، توانایی پالایشگاه برای تولید محصولات سبک تر(با ارزش تر) بیشتر است. 

پیچیدگی پالایشگاه های آمریکا حدود 14 واحد است در حالی که پیچیدگی پالایشگاه های ایران در حدودا 5 واحد هست.

دستورالعمل قیمت گذاری نفت خام و فرآورده های نفتی بر اساس دستور العمل سال 1401 محاسبه می شود که براساس آن، قیمت نفت خام تحویلی پالایشگاه میانگینی از قیمت نفت خام عمان و دبی و برنت است.

تصویر دستورالعمل 

فرمول خوراک پالایشگاه

دستورالعمل قیمت گذاری نفت خام و فرآورده های نفتی بر اساس دستور العمل سال 1401 محاسبه می شود که براساس آن قیمت پایه هر بشکه میعانات تحویلی به شرکت های پالایش نفت و مجتمع های پتروشیمی از مبدا عسلویه، بر اساس نرخ زیر محاسبه می شود:

تصویر دستورالعمل

مطابق بند ر تبصره 1 قانون بودجه سال 1402 شرکت‌های پالایشگاهی مشروط به اختصاص حداقل 40 درصد سود سالانه به پروژه‌های بهینه‌سازی و انتقال به اندوخته قانونی سرمایه‌گذاری، می‌توانند از تخفیف 5 درصدی خوراک نفت خام و میعانات گازی بهره‌مند شوند.
 

مصوبه:
ر- وزارت نفت مکلف است تخفیف پنج ­درصدی (۵%) خوراک نفت خام موضوع جزء (۱) بند «الف» ماده (۱) قانون الحاق برخی مواد به قانون تنظیم بخشی از مقررات مالی دولت (۲) مصوب ۱۳۹۳/۱۲/۴ را صرفاً با رعایت شرایط زیر به شرکت‌های پالایش نفت اختصاص دهد:

•    اختصاص چهل درصد (۴۰%) از سود خالص سالانه شرکت پالایش نفت به حساب اندوخته قانونی مخصوص طرح(پروژه)های کیفی‌­سازی با اولویت کاهش نفت کوره در مجمع عمومی
•    تأیید پیشرفت فیزیکی طرح (پروژه) توسط شرکت مشاور منتخب وزارتخانه­‌های نفت، امور اقتصادی و دارایی و سازمان برنامه و بودجه کشور مطابق برنامه زمان­‌بندی مورد تأیید وزارت نفت برای دوره سه­ ماهه قبل از اعمال تخفیف خوراک
  
   

مقایسه کیفیت بنزین تولیدی در پالایشگاه های بورسی کشور

با توجه به نوع خوراک دریافتی پالایشگاه ها، ترکیب فرآورده ها متفاوت خواهد بود. علاوه بر نوع خوراک پالایشگاه، تکنولوژی بکار گرفته شده در فرآیند پالایش نیز بر ترکیب فرآورده ها موثر خواهد بود.

میزان API دریافتی شبندر از سایر شرکت ها کمتر است و به همین علت در پالایشگاه بندرعباس نفت کوره سهم بیشتری را به خود تخصیص داده است. شپنا و شبریز نیز بالاترین گرید تولید بنزین و نرخ فروش بالاتری را در میان پالایشگاه ها دارند.